Caravaggio w Zamku Królewskim w Warszawie

Caravaggio w Zamku Królewskim w Warszawie. Wszystkie obrazy na wystawie Caravaggio i inni mistrzowie. Arcydzieła z kolekcji Roberta Longhiego (10 listopada 2021–10 lutego 2022) pochodzą ze zbioru stworzonego przez Roberta Longhiego, włoskiego historyka sztuki, który wydobył Caravaggia z czeluści zapomnienia. Słuch o Michelangelu Merisim, zwanym Caravaggiem (od nazwy miejscowości, z której pochodziła rodzina malarza) wkrótce po jego śmierci zaginął. Świat ponownie usłyszał o nim dopiero po ponad 300 latach.

Wernisaż wystawy Caravaggio i inni mistrzowie. Źródło: Zamek Królewski w Warszawie

Przed obrazem Judyta z głową Holofernesa pędzla caravaggionisty. Źródło: Zamek Królewski w Warszawie

Roberto Longhi (1890 –1970) natrafił na namalowanego przez Caravaggia Chłopca gryzionego przez jaszczurkę – główne dzieło na prezentowanej obecnie wystawie w Zamku Królewskim – w prywatnej kolekcji w Paryżu. Zachwycił się tym obrazem i odkupił go. Fascynacja Longhiego Caravaggiem trwała przez całe jego życie. Ten czołowy caravaggiolog zgłębiał również wpływ swego idola na następne pokolenia malarzy. W swojej willi we Florencji zgromadził wiele obrazów naśladowców Caravaggia, które posłużyły mu do badań. Obecnie cały zbiór jest własnością Fundacji im. Roberta Longhiego – organizatora wystawy Caravaggio i inni mistrzowie, która podróżuje po Europie.

Do Warszawy z Chłopcem gryzionym przez jaszczurkę przyjechało ponad 40 obrazów z kolekcji Longhiego. Najcenniejszym jest bezsprzecznie ów Chłopiec… . W przeciwieństwie do monumentalnego płótna Caravaggia Złożenie do grobu z Muzeów Watykańskich, które było eksponowane przed laty w Muzeum Narodowym w Warszawie, Chłopiec gryziony przez jaszczurkę jest niewielkim obrazem. Wisi w osobnym, zaciemnionym pomieszczeniu wraz z kopią (oryginał zaginął) innego dzieła Caravaggia – Chłopca obierającego owoc. „Towarzystwo” jest nieprzypadkowe; Longhi miał sentyment do tego drugiego portretu. Oba obrazy pochodzą z młodzieńczego okresu twórczości Caravaggia. Malując Chłopca gryzionego przez jaszczurkę, artysta miał 25 lat. Jego mecenasem był wówczas rzymski kardynał Francesco Maria Bourbon del Monte.

Caravaggio Chłopiec gryziony przez jaszczurkę ok. 1597. Źródło: Zamek Królewski w Warszawie

Model pozujący do obrazu Chłopiec gryziony przez jaszczurkę jest znany z imienia i nazwiska. Był jednym z młodych mężczyzn służących na dworze kardynała del Monte. Bardzo prawdopodobne, że był aktorem dworskiego teatru lub muzykiem. Pozował Caravaggiemu jeszcze do innych portretów – Chłopca z koszem owoców i Chłopca grającego na lutni. W odróżnieniu od wizerunków z koszem i lutnią, będących statycznymi portretami, Chłopiec gryziony przez jaszczurkę przedstawia pełne ruchu wydarzenie, wręcz z fabułą. Portretowany jest zaskoczony i przerażony, cofa dłoń, z jego ust wydobywa się krzyk.

Koncepcja portretu ukazującego reakcję modela na ugryzienie przez zwierzę nie jest oryginalnym pomysłem Caravaggia. Znane są prace o identycznym temacie pędzla innych malarzy, m.in. rysunek przedstawiający dziecko ugryzione przez kraba, obraz chłopca ukąszonego przez raka, innego chłopca przez mysz, rybaka przez drapieżną rybę itp. Uznane są one dziś za alegorie dotyku czy bólu.

Klejnot kolekcji Longhiego doczekał się wielu różnych interpretacji, poczynając od czasów współczesnych Caravaggiemu po dzisiejsze. Badacze brali też pod lupę martwą naturę na portrecie: owoce, kwiaty, karafkę. Wiśnie odczytywano jako symbol zmysłowości i przyjemności. W róży zatkniętej za uchem modela jedni widzieli miłość, inni – nieheteronormatywność. Z kolei w róży stojącej w karafce – śmierć, uzasadniając to skazaniem ciętego kwiatu na zgnicie. Dla jednego z badaczy dzieło to ilustruje znane powiedzenia: Carpe diem, Memento mori, Vanitas vanitatum et omnia vanitas. We współczesnej interpretacji Szymona Majchrowicza z Zamku Królewskiego w Warszawie obraz wyraża utratę niewinności; przyjemność okupioną cierpieniem. Wyjaśnienia twórcy portretu nie istnieją.
Ciekawostką jest to, że Caravaggio namalował dwie wersje tego obrazu. Prawie takie same, ale nieidentyczne. Ta druga znajduje się w The National Gallery w Londynie. Obraz z kolekcji Longhiego, który możemy teraz oglądać w Warszawie, odznacza się większą siłą wyrazu, dzięki ostrzejszym światłocieniom i mocniejszym kontrastom.
Wśród pozostałych obrazów na wystawie Caravaggio i inni mistrzowie w Zamku Królewskim w Warszawie najliczniejszą grupę stanowią dzieła włoskich caravaggionistów. Rarytasami są malowidła holenderskich i francuskich malarzy wzorujących się na stylu Caravaggia, polegającym na silnych kontrastach pomiędzy światłem a cieniem.

Odrębną częścią wystawy jest przestrzeń edukacyjna dla najmłodszych

Fragment ekspozycji w części edukacyjnej. Fot. (2) aee

Niezależnie od wystawy Caravaggio i inni mistrzowie w Zamku Królewskim jest jednocześnie prezentowany Narcyz przy źródle Caravaggia. To efekt współpracy Zamku z rzymską galerią w Palazzo Barberini; rewanż za wypożyczenie jej z zamkowego zbioru Dziewczyny w ramie obrazu Rembrandta. Traf sprawił, że Narcyz został przywieziony na Zamek w tym samym czasie. Tematycznie, nic tych dwóch ekspozycji nie łączy.

W pisaniu tekstu posiłkowałam się wiadomościami z wykładu dra Artura Badacha – kuratora polskiej odsłony wystawy.

Cykl wykładów towarzyszących wystawie Caravaggio i inni mistrzowie:  

17 listopada 2021 r., godz. 18.00–19.30, Sala Koncertowa
O mnogości interpretacji obrazu „Chłopiec gryziony przez jaszczurkę” Caravaggia
Prowadzenie: dr Artur Badach – Zamek Królewski w Warszawie

1 grudnia 2021 r., godz. 18.00–19.30, Nowa Izba Poselska
Mitologia i rodzajowość w twórczości Caravaggia i jego naśladowców
Prowadzenie: Przemysław Głowacki

15 grudnia 2021 r., godz. 18.00–19.30, Nowa Izba Poselska
Mowa ciała i stany ducha w malowidłach Caravaggia
Prowadzenie: dr Adam Tyszkiewicz

26 stycznia 2022 r., godz. 18.00–19.30, Nowa Izba Poselska
Ukarana lekkomyślność: wczesne obrazy Caravaggia
Prowadzenie: Joanna Kilian – Muzeum Narodowe

Bilety w cenie 10 zł do nabycia w kasie Zamku i online.

Caravaggio – pokaz trzech filmów w ramach wystawy w Zamku Królewskim